Chủ tịch Hồ Chí Minh là tấm gương sáng về bảo vệ môi trường. Trong suốt cuộc đời hoạt động cách mạng của mình, Người thường xuyên kêu gọi nhân dân hãy chăm lo đến môi trường sống để “con đường từ chủ nghĩa xã hội đến chủ nghĩa cộng sản thêm xanh tươi”. Trong đó, công tác giữ gìn vệ sinh môi trường được Người rất coi trọng, thể hiện rõ thông qua đời sống sinh hoạt của Người, những bài viết, bài nói, hay lời khuyên răn đối với nhân dân, cán bộ. Đặc biệt, Người đã đưa “vệ sinh phòng bệnh” vào nội dung của phong trào thi đua yêu nước và được nhân dân nhiệt tình hưởng ứng, trở thành phong trào thi đua sôi nổi, rộng khắp trên cả nước.
Cách mạng Tháng Tám thành công, chính quyền non trẻ đứng trước muôn vàn khó khăn, thử thách. Một trong những vấn đề có ý nghĩa sống còn lúc này là phải cải thiện đời sống nhân dân, thay đổi, xóa bỏ những lề lối, nếp sống cổ hủ, lạc hậu. Để chỉ đạo và động viên phong trào toàn dân xây dựng đời sống mới, năm 1947, với bút danh Tân Sinh, Người viết tác phẩm “Đời sống mới”. Tư tưởng của Người trong tác phẩm không chỉ có giá trị to lớn trong việc xây dựng con người, xã hội Việt Nam mới, góp phần thực hiện thắng lợi sự nghiệp kháng chiến chống thực dân Pháp, mà còn có ý nghĩa thời sự đối với công cuộc đổi mới, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước ngày nay, đặc biệt trong xây dựng đời sống văn hóa, xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh. Trong tác phẩm, Người nhắc nhở: “Đời sống mới không phải cái gì cũ cũng bỏ hết, không phải cái gì cũng làm mới. Cái gì cũ mà xấu, thì phải bỏ. Thí dụ: Ta phải bỏ hết tính lười biếng, tham lam. Cái gì cũ mà không xấu, nhưng phiền phức thì phải sửa đổi lại cho hợp lý. Thí dụ: Đơm cúng, cưới hỏi quá xa xỉ, ta phải giảm bớt đi. Cái gì cũ mà tốt, thì phải phát triển thêm. Thí dụ: Ta phải tương thân tương ái, tận trung với nước, tận hiếu với dân hơn khi trước. Cái gì mới mà hay, thì ta phải làm. Thí dụ: Ăn ở cho hợp vệ sinh, làm việc cho có ngăn nắp. Làm thế nào cho đời sống của dân ta, vật chất được đầy đủ hơn, tinh thần được vui mạnh hơn. Đó là mục đích của đời sống mới”. Đồng thời nhấn mạnh “Sạch sẽ tức là một phần đời sống mới. Sạch sẽ thì ít đau ốm. Sức khỏe thì làm được việc, làm được việc thì có ăn. Xem đó thì biết rằng ai cũng nên làm đời sống mới” . Đối với mỗi người dân thì gắng sức làm sao để “Trong nhà ngoài vườn, luôn luôn sạch sẽ gọn gàng… Luôn luôn cố gắng, làm cho nhà mình thành một nhà kiểu mẫu trong làng”; còn đối với mỗi làng xã, thì gắng sức thi đua “Làm cho làng mình thành một làng “phong thuần tục mỹ”. Những điều dặn dò cụ thể đó đối với nhân dân ta thật có tác dụng to lớn biết bao trong công tác phòng, chống dịch bệnh, bảo đảm sức khỏe cho cộng đồng trong tình hình hiện nay.
Không chỉ trong tác phẩm “Đời sống mới”, đối với cuộc sống thường ngày, những lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh về vệ sinh môi trường cũng thật dung dị, dễ hiểu. Một lần về thăm cán bộ và nhân dân tỉnh Sơn La thời kỳ kháng chiến chống Pháp, Bác đã tận tình chỉ ra nguyên nhân của một số bệnh thường gặp: “Ở đây đồng bào còn nhiều người sốt rét, các cháu bé thường đau mắt hột, bụng to. Vì sao? Vì không biết giữ vệ sinh. Đồng bào muốn có sức khoẻ để sản xuất không? Có muốn con cháu mình không đau mắt hột không? Không bụng to thế này không? Muốn thế phải giữ gìn vệ sinh, ăn uống sạch sẽ, nhà cửa sạch sẽ, vườn cũng sạch sẽ” . Nhằm kêu gọi toàn dân tham gia diệt ruồi muỗi, Người nói: “Ruồi muỗi là bạn đồng minh của giai cấp bóc lột. Nó gây ra nhiều bệnh tật, làm cho nhân dân ta ốm đau. Người ốm đau thì sức lao động bị giảm sút, công cuộc phát triển kinh tế và văn hóa bị hạn chế. Vì vậy, chúng ta phải ra sức tiêu diệt những kẻ địch độc ác là ruồi, muỗi, để tiêu diệt bệnh tật, bảo vệ sức khỏe của nhân dân” . Hay “Về vệ sinh, đường xá phải sạch sẽ, ao tắm giặt, giếng nước uống phải phân biệt và chăm sóc cẩn thận. Những ao hồ không cần thì lấp đi, cho đỡ muỗi. Phải có cầu xí chung, hoặc cầu xí riêng cho từng nhà. Đã khỏi hôi thối, ruồi nhặng, lại có phân tốt . Người cũng rất chú ý tới việc nâng cao nhận thức về môi trường cho nhân dân “Phải tuyên truyền một cách thiết thực và rộng khắp trong nhân dân… làm cho đồng bào hiểu rõ: phải giữ gìn vệ sinh, ăn sạch, uống sạch, mặc sạch, ở sạch thì mới khoẻ; sức càng khoẻ thì lao động sản xuất càng tốc” . Người cũng đặc biệt chú ý giáo dục vệ sinh cho lứa tuổi thiếu niên nhi đồng. Một trong 5 điều Bác Hồ dạy thiếu niên nhi đồng là “giữ gìn vệ sinh thật tốt” (Thư gửi Thiếu niên nhi đồng năm 1961 và bổ sung nội dung vào năm 1965).
Ngày 15/2/1965, Bác Hồ về thăm đồng bào xã Nam Chính, huyện Nam Sách,
tỉnh Hải Dương và nói chuyện về công tác vệ sinh phòng bệnh (Ảnh tư liệu)
Theo quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh, để bảo vệ sức khoẻ con người ngoài việc ǎn, mặc, ở còn có hai yếu tố quan trọng khác là giữ gìn vệ sinh và luyện tập thể dục thể thao. Vệ sinh sạch sẽ theo tư tưởng Hồ Chí Minh cần được hiểu là vệ sinh trong ǎn uống, nơi ở, đường phố, không khí, môi trường… Trong 1 dịp lên thăm tỉnh Hà Giang ngày 27/3/1061, Người chỉ ra mối quan hệ hữu cơ, biện chứng giữa lao động, vệ sinh và sức khỏe: “Muốn lao động sản xuất tốt thì phải giữ gìn sức khỏe. Muốn giữ gìn sức khỏe thì phải ăn sạch, uống sạch, mặc sạch, ở sạch. Sức khoẻ thì lao động sản xuất mới tốt” . Người căn dặn: “Ao tắm giặt, giếng nước uống phải phân biệt và chăm sóc cẩn thận. Những ao hồ không cần thì lấp đi, cho đỡ muỗi. Phải có cầu xí chung hoặc cầu xia riêng cho từng nhà. Đã khỏi hôi thổi, ruồi nhặng, lại cỏ phân tốt” .
Cách đây 65 năm, ngày 2/7/1958, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã viết bài “Vệ sinh yêu nước” đăng trên báo Nhân dân số 1572. Mở đầu bài báo, Bác viết: “Yêu nước thì việc gì có lợi cho dân, dù khó mấy cũng phải ra sức làm cho kỳ được. Điều gì có hại cho dân, dù khó mấy cũng phải ra sức trừ cho kỳ hết”. Trong đó, Bác định hướng công tác vệ sinh phòng bệnh, chăm sóc, bảo vệ sức khỏe nhân dân là một trong những việc quan trọng hàng đầu. Bác nhắc nhở: “Phòng bệnh hơn trị bệnh”, “Mọi người từ già trẻ, trai gái đã là người yêu nước đều phải quan tâm đến vấn đề vệ sinh, giữ gìn sức khỏe”. Khái niệm “vệ sinh” được Bác đề cập trong bài báo “Vệ sinh yêu nước” là vệ sinh cá nhân, vệ sinh môi trường. Đó là những vấn đề rất cụ thể như vệ sinh để phòng chống dịch bệnh, vệ sinh để mỗi người dân được sống và làm việc trong môi trường trong lành, sạch sẽ, văn minh hơn như việc thực hiện ăn sạch, ở sạch; vận động người dân xây dựng các công trình vệ sinh như hố xí, nhà tắm, giếng nước; giữ gìn vệ sinh chuồng trại; thực hiện các hành vi vệ sinh có lợi cho cá nhân, mang lại lợi ích cho cộng đồng và đất nước. Bác cũng đã quán triệt việc phát động phong trào vệ sinh yêu nước sâu rộng trong quần chúng với tinh thần chỉ đạo: “Phải đánh thông tư tưởng quần chúng, phát động quần chúng, dựa vào lực lượng quần chúng”, “Phải lãnh đạo chặt chẽ và kiểm tra thường xuyên”.
Hưởng ứng lời kêu gọi “Vệ sinh yêu nước” của Chủ tịch Hồ Chí Minh, ngày 19/6/2012, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 730/QĐ-TTg về việc lấy ngày 2/7 hàng năm là Ngày Vệ sinh yêu nước – Nâng cao sức khỏe nhân dân. Việc tổ chức ngày này nhằm nâng cao nhận thức và đề cao trách nhiệm, tăng cường sự tham gia, phối hợp chặt chẽ, đồng bộ của các cấp chính quyền, đoàn thể, tổ chức xã hội, từng gia đình và toàn xã hội về ý nghĩa và tầm quan trọng của các hoạt động vệ sinh đối với sức khỏe của mỗi người dân, mgia đình và sự phát triển bền vững của đất nước.
Đặc biệt, trong bản Di chúc để lại trước khi đi xa, một trong những nội dung quan trọng được Bác căn dặn lại cho toàn Đảng, toàn dân ta đó là vấn đề môi trường sinh thái. Người viết: “Về việc riêng… Sau khi tôi đã qua đời, chớ nên tổ chức điếu phúng linh đình, để khỏi lãng phí thì giờ và tiền bạc của nhân dân. Tôi yêu cầu thi hài tôi được đốt đi, tức là “hỏa táng”. Tôi mong rằng cách “hỏa táng” sau này sẽ được phổ biến. Vì như thế đối với người sống đã tốt về mặt vệ sinh, lại không tốn đất ruộng. Khi ta có nhiều điện, thì “điện táng” càng tốt hơn. Tro thì chia làm 3 phần, bỏ vào 3 cái hộp sành. Một hộp cho miền Bắc. Một hộp cho miền Trung. Một hộp cho miền Nam. Đồng bào mỗi miền nên chọn một quả đồi mà chôn hộp tro đó. Trên mả không có bia đá, tượng đồng, mà nên xây 1 ngôi nhà giản đơn, rộng rãi, chắc chắn, mát mẻ, để những người đến thăm viếng có chỗ nghỉ ngơi. Nên có kế hoạch trồng cây trên và chung quanh đồi. Ai đến thì trồng một vài cây làm kỷ niệm. Lâu ngày, cây nhiều thành rừng, sẽ tốt cho phong cảnh và lợi cho nông nghiệp…” . Với đoạn Di chúc này, có thể thấy rõ mấy nội dung thể hiện mong muốn về việc riêng của Người sau khi qua đời, đó là: Thứ nhất, Người yêu cầu hỏa táng – hoặc điện táng thi hài và không tổ chức phúng viếng linh đình tốn kém tiền của. Thứ hai, chôn các hộp tro cốt lên những ngọn đồi và trồng cây xanh, khuyến khích việc trồng cây xanh. Ở đây, dù nói về việc riêng của cá nhân Người nhưng có mối liên hệ và quan hệ tác động đối với lợi ích chung của cộng đồng xã hội. Việc yên nghỉ sau khi qua đời theo truyền thống của người Việt chủ yếu vẫn là hình thức thổ táng (hay còn gọi là địa táng). “Sống gửi, thác về”, mỗi gia đình, khi có người mất đi bao giờ cũng đưa ra đồng, chọn một phần đất tốt về mặt phong thủy để chôn cất thi thể. Tập tục này đã ăn sâu trong tâm lý người dân và trở thành một việc đương nhiên không kém phần quan trọng trong đời sống nhân dân ta. Vì thế bao đời nay, ở các làng quê đều có các nghĩa địa/nghĩa trang của làng. Mỗi làng chôn cất thi thể người quá cố của làng mình ở nơi đây, hoặc có một nghĩa trang chung cho nhiều làng. Việc Chủ tịch Hồ Chí Minh có ý nguyện hỏa táng và mong rằng nó sẽ trở thành xu hướng trong tương lai thể hiện rõ quan điểm của Người đối với đời sống con người, với bảo vệ môi trường. Vào những năm 60 của thế kỷ XX, ở nước ta, chắc chắn việc chủ trương hỏa táng là một quan niệm mới mẻ, là một tư tưởng hiện đại, nó khác xa với tập tục mai táng truyền thống của đại đa số người Việt. Có thể nói, ngay ở những thời khắc cuối đời, Người vẫn nghĩ về lợi ích của người dân, nghĩ tới sự phát triển của đất nước. Điều đó cho thấy tầm vóc vĩ đại của vị lãnh tụ suốt đời vì nước, vì dân./.
Người đưa tin: Nguyễn Thị Thu Hà
